Dọi xe sợi (spindle whorl)

 

Dọi xe sợi là một trong số nhiều loại công cụ sử dụng sản xuất vải và là một công cụ phổ biến do con người làm ra. Dọi xe sợi là một vật có hình đĩa có một lỗ ở giữa và nó được sử dụng trong nghệ thuật sản xuất vải thời cổ đại. Sự hiện diện của dọi xe sợi tại  một địa điểm khảo cổ là một dấu hiệu cho thấy tiến bộ công nghệ của việc sản xuất vải được gọi là kéo sợi/xe sợi/quay sợi (spinning).
Xe sợi là quá trình tạo ra dây, sợi hoặc chỉ từ sợi thực vật, động vật hoặc sợi kim loại. Sau đó, sợi thu được có thể được dệt thành vải và các loại hàng dệt khác, sản xuất quần áo, chăn, lều, giày: toàn bộ các loại vật liệu dệt giúp hỗ trợ cuộc sống con người của chúng ta.
Có thể không cần đến dọi xe sợi để tạo ra dây hoặc chỉ, mặc dù chúng cải thiện đáng kể quy trình và chúng xuất hiện trong hồ sơ khảo cổ học thời kỳ đồ đá mới trên toàn thế giới vào nhiều thời điểm khác nhau. Ví dụ sớm nhất mà tôi tìm thấy trong tài liệu chữ viết là giai đoạn giữa và cuối thời kỳ đồ đá mới ở phía bắc Trung Quốc, khoảng 3000-6000 năm trước Công nguyên.
Các kiểu xe sợi dân tộc học
Các nhà dân tộc học đã xác định ba kiểu dọi xe sợi cơ bản:

1. Dọi thả hoặc dọi quay tự do: con quay đi hoặc đứng khi quay
2. Dọi quay cố định hoặc được hỗ trợ: con quay được đặt ở vị trí và trục quay được đỡ trong một cái bát hoặc vật chứa khác.
3. Quay đùi: con quay được đặt ở vị trí và trục xoay được lăn giữa đùi và lòng bàn tay

Quá trình xe sợi
Khi kéo sợi, người thợi dệt chế tạo trục quay bằng cách đưa chốt gỗ qua lỗ trên trục quay. Các sợi thô của thực vật hoặc lông động vật (được gọi là lưu động) được gắn vào chốt, và trục chính sau đó được dung để quay theo chiều kim đồng hồ hoặc ngược chiều kim đồng hồ, xoắn và nén các sợi khi gom chúng lại trên đầu của đường xoắn. Nếu trục chính quay theo chiều kim đồng hồ, sợi được tạo ra có dạng hình chữ Z đối với vòng xoắn; nếu xoay ngược chiều kim đồng hồ, sợi được tạo ra sẽ có dạng hình chữ S.
Bạn có thể tạo ra sợi bằng cách xoắn sợi bằng tay và không cần dung đến trục xoay. Việc chế tạo sợi sớm nhất là từ Hang Dzudzuana ở Cộng hòa Georgia, nơi một số sợi lanh xoắn vào nhau được tìm thấy có niên đại khoảng 30.000 năm trước. Ngoài ra, một số bằng chứng sớm nhất về việc sản xuất dây thừng tồn tại ở dạng trang trí văn thừng trên đồ gốm. Một số loại gốm sớm nhất được tìm thấy trong văn hóa săn bắn hái lượm của Nhật Bản được gọi là " Jomon ", có nghĩa là "dấu thừng" (cord-marked): dùng để chỉ những dấu in dây thừng xoắn trên bình gốm. Những mảnh gốm vỡ được trang trí bằng dây thừng của người Jomon có niên đại cách đây 13.000 năm: không có bằng chứng nào về các dọi xe sợi được tìm thấy tại các địa điểm thuộc văn hóa Jomon (hoặc tại Hang Dzuduana) và người ta cho rằng những sợi dây thừng này được xoắn bằng tay.
Tuy nhiên, kéo sợi thô với một đường xoắn tạo ra cả hướng xoắn nhất quán và độ dày sợi nhất quán. Ngoài ra, kéo sợi bằng trục quay có trọng lượng tạo ra dây có đường kính nhỏ hơn, nhanh hơn và hiệu quả hơn so với kéo sợi bằng tay, do đó dọi xe sợi được coi là một bước tiến công nghệ trong quy trình này.
Đặc điểm của dọi xe sợi
Theo định nghĩa, dọi xe sợi đơn giản là một đĩa có lỗ khoan ở giữa. Con lăn/con quay (Whorls) có thể được làm bằng gốm, đá, gỗ, ngà voi: gần như bất kỳ nguyên liệu thô nào cũng có thể sử dụng được. Trọng lượng của con quay là yếu tố quyết định tốc độ và lực quay, do đó, các con quay lớn hơn, nặng hơn thường được sử dụng cho các vật liệu có sợi dài. Đường kính của con quay xác định có bao nhiêu vòng xoắn được thực hiện trong một chiều dài cụ thể của dây trong mỗi vòng quay của trục quay.
Con quay nhỏ hơn di chuyển nhanh hơn và loại sợi quyết định tốc độ quay của sợi: chẳng hạn như lông thỏ cần quay nhanh, nhưng chất liệu dày hơn, thô hơn, chẳng hạn như sợi maguey, cần quay tương đối chậm. Một nghiên cứu được báo cáo trên một địa điểm hậu cổ điển Aztec ở Mexico (Smith và Hirth) chỉ ra rằng những con quay có khả năng liên quan đến sản xuất bông với trọng lương nhỏ hơn đáng kể (trọng lượng dưới 18 gram [0,6 ounces]) và có bề mặt nhẵn, trong khi những con quay liên quan đến sản xuất vải maguey nặng hơn 34 gm (1,2 oz) và được trang trí với các thiết kế ấn tượng theo đường rạch hoặc khuôn.
Tuy nhiên, kết quả của một thí nghiệm liên quan đến các bản sao của trục quay thả dưới đáy (bottom whorl drop spindles) đã được báo cáo bởi Kania (2013) và họ dường như bác bỏ phân tích kích thước ở trên. Mười bốn con quay với số lượng kinh nghiệm kéo sợi khác nhau đã sử dụng năm bản sao trục quay có trọng lượng và kích thước khác nhau dựa trên các loại sợi của châu Âu thời Trung cổ để sản xuất sợi. Các kết quả cho thấy rằng sự khác biệt về ống sợi và độ dày do con quay tạo ra không phải do khối lượng trục quay, mà là do các kiểu kéo sợi riêng.
Dệt vải
Dọi xe sợi chỉ là một phần nhỏ của quá trình sản xuất vải, bắt đầu từ việc lựa chọn và chuẩn bị nguyên liệu thô ("ginning") và kết thúc bằng việc sử dụng nhiều loại khung dệt. Nhưng không thể  đánh giá thấ pvai trò của dọi xe sợi trong việc nhanh chóng tạo ra sợi dây đồng nhất, mỏng và chắc chắn : và sự phổ biến gần như khắp nơi của chúng tại các địa điểm khảo cổ trên toàn thế giới là thước đo tầm quan trọng của chúng trong các vấn đề về kỹ thuật sản xuất vải.
Ngoài ra, tầm quan trọng của việc kéo sợi, sản xuất vải và vai trò của con quay trong cộng đồng là những yếu tố quan trọng trong các xã hội cổ đại. Bằng chứng về vị trí trung tâm của con quay và những đồ vật mà nó tạo ra để làm cho con quay hoạt động được thảo luận trong công trình nghiên cứu của Brumfiel (2007). Một công trình quan trọng khác được viết bởi Mary Hrones Parsons (1972) về các dọi xe sợi là việc phân loại chúng.
Nguồn tham khảo

• Alt S. 1999. Spindle whorls and fiber production at Early Cahokian Settlements. Southeastern Archaeology 18(2):124-134.
• Ardren T, Manahan TK, Wesp JK, and Alonso A. 2010. Cloth production and economic intensification in the area surrounding Chichen Itza. Latin American Antiquity 21(3):274-289.
• Beaudry-Corbett M, and McCafferty SD. 2002. Spindle whorls: Household specialization at Ceren. In: Ardren T, editor. Ancient Maya Women. Walnut Creek, CA: Altamira Press. p 52-67.
• Bouchaud C, Tengberg M, and Dal Prà P. 2011. Cotton cultivation and textile production in the Arabian Peninsula during antiquity; the evidence from Madâ’in Sâlih (Saudi Arabia) and Qal’at al-Bahrain (Bahrain). Vegetation History and Archaeobotany 20(5):405-417.
• Brite EB, and Marston JM. 2013. Environmental change, agricultural innovation, and the spread of cotton agriculture in the Old World. Journal of Anthropological Archaeology 32(1):39-53.
• Brumfiel EM. 1996. The quality of tribute cloth: The place of evidence in  American Antiquity 61(3):453-462.archaeological argument.
• Brumfiel EM. 2007. Solar disks and solar cycles: Spindle whorls and the dawn of solar art in postclassic Mexico. Treballs d'Arqueologia 13:91-113.
• Cameron J. 2011. Iron and cloth across the Bay of Bengal: new data from Tha Kae, central Thailand. Antiquity 85(328):559-567.
• Good I. 2001. ARCHAEOLOGICAL TEXTILES: A Review of Current Research. Annual Review of Anthropology 30(1):209-226.
• Kania K. 2013. Soft yarns, hard facts? Evaluating the results of a large-scale hand-spinning experiment. Archaeological and Anthropological Sciences (December 2013):1-18.
• Kuzmin YV, Keally CT, Jull AJT, Burr GS, and Klyuev NA. 2012. The earliest surviving textiles in East Asia from Chertovy Vorota Cave, Primorye Province, Russian Far East. Antiquity 86(332):325-337.
• Meyers GE. 2013. Women and the Production of Ceremonial Textiles: A Reevaluation of Ceramic Textile Tools in Etrusco-Italic Sanctuaries. American Journal of Archaeology 117(2):247-274.
• Parsons MH. 1972. Spindle whorls from the Teotihuacan Valley, Mexico. Anthropological Papers. Ann Arbor: University of Michigan Museum of Anthropology.
• Parsons MH. 1975. The Distribution of Late Postclassic Spindle Whorls in the Valley of Mexico. American Antiquity 40(2):207-215.
• Stark BL, Heller L, and Ohnersorgen MA. 1998. People with Cloth: Mesoamerican Economic Change from the Perspective of Cotton in South-Central Veracruz. Latin American Antiquity 9(1):7-36.